ابن‌اثیر ابوالسعادات مجدالدین مبارک بن محمد شیبانی موصلیاِبْنِ اَثیر، ابوالسّعادات مجدالدّین مبارک بن محمد شیبانى موصلى (۵۴۴ -۶۰۶ق/۱۱۴۹-۱۲۰۹م)، رجالى، مفسر، مُحدِّث و فقیه شافعى در عراق بود. فهرست مندرجات۲ - فعالیت‌های سیاسی ۳ - فعالیت‌های علمی ۳.۱ - شاگردان ۴ - آثار ۴.۱ - فهرست آثار ۴.۲ - آثار منتسب ۵ - فهرست منابع ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - معرفی اجمالیوی برادر بزرگ‌تر عزّالدین و ضیاءالدّین ابن‌اثیر است که در جزیره ابن عُمَر (اکنون شهر مرزی میان سوریه و ترکیه است) زاده شد. [۱]
حموی، یاقوت، معجم‌الادبا، قاهره، ج ۱۷، ص۷۱، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م.
مجدالّدین دوران کودکى و نوجوانى را در زادگاه خویش گذراند و پس از آن با پدر و برادرانش به موصل کوچ کرد و در آنجا ادبیات را از ناصح‌الدین ابومحمد سعید بن دَهّان بغدادی، ابوبکر یحیی بن سعدون مغربی قُرطُبی و ابوالحزم مکّی بن ریان بن شَبَّه ماکِسی، نحوی ضریر و حدیث را از محدّثان موصل از آن جمله ابوالفضل بن طوسی فراگرفت. هنگامى که به حج مى‌رفت در بغداد از ابوالقاسم بن خَل‌ّ و عبدالوهّاب بن سکینه، ابوالقاسم یعیش بن صدقه فُراتی، ابوالفرج عبدالمنعم بن عبدالوهاب بن کُلَیب حَرّانی و ابواحمد عبدالوهاب بن علی ابن علی [۲]
حموی، یاقوت، معجم‌الادبا، ج ۱۷، ص۷۲، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م.
[۳]
منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، ج ۲، ص۱۹۱، به کوشش بشّار عوّاد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
حدیث شنید.۲ - فعالیت‌های سیاسیمجدالدین آن زمان که در موصل مى‌زیست، به اتابکان زنگى موصل، که از سوی سلجوقیان فرمانروای آنجا بودند، نزدیک شد و به وسیله چند تن از حاکمان زنگى به مقام مشاور ویژه و نیز منشى خاص دست یافت. وی مدتى خزانه‌دار سیف‌الدین غازی بن مَودود بن زنگى (د ۵۷۶ق/۱۱۸۰م) بود و پس از آن مدتى نیز توسط سیف‌الدین به سرپرستى دیوان جزیره ابن عُمَر گمارده شد، آنگاه به موصل بازگشت و مقام نیابت دیوان را از سوی وزیر جلال‌الدین ابوالحسن على بن منصور اصفهانى عهده‌دار شد و پس از آن نزد مجاهدالدین قایماز (د ۵۹۵ق/ ۱۱۹۹م) راه یافت و در آنجا به مقام بلندی رسید. هنگامى که در ۵۸۹ق/ ۱۱۹۳م مجاهدالدین دستگیر و زندانى شد و عزّالدّین مسعود جانشین وی گردید، وی در خدمت مسعود در آمد و پس از درگذشت او، به جانشین وی نورالدین ارسلان شاه پیوست و در فرمانروایى نورالدین ارسلان شاه پیوست و در فرمانروایى نورالدین قدرتى عظیم یافت. [۴]
حموی، یاقوت، معجم‌الادبا، ج۱۷، ص۷۲-۷۳، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م.
۳ - فعالیت‌های علمیمجدالدین در سال‌های پایانى زندگى، فلج شد و دست و پای وی ناتوان گردید و از نوشتن بازماند، از این رو خانه‌نشین شد و رباطى در یکى از آبادی‌های پیرامون موصل بنیاد نهاد و تمام داراییش را وقف آن کرد. [۵]
ذهبى، شمس‌الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج ۲۱، ص۴۹۰، به کوشش بشّار عوّاد معروف و محیى هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
خانه او محل گرد آمدن عالمان و ادیبان و پژوهشگران علوم قرآنی و معارف دینى بود. گفته‌اند که در همین ایام جمعى از افاضل روزگار، وی را در کار تصنیف یاری کرده‌اند. [۶]
علی‌قلی‌میرزا، اعتضادالسلطنه، نامه دانشوران، ج ۳، ص۲۲۶.
۳.۱ - شاگرداناو در بسیاری از علوم روزگارش توانا بود و در تمام آن‌ها شاگردانى پرورده و نیز آثاری پدید آورده است. کسانى که از او روایت کرده‌اند عبارتند از: فرزندش شهاب قوصى، تاج‌الدین عبدالمحسن بن محمد حامض شیخ باجریقى و فخرالدّین بخاری. [۷]
ذهبى، شمس‌الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج ۲۱، ص۴۹۰، به کوشش بشّار عوّاد معروف و محیى هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
قلقشندی در برخى از آثارش حدیث‌هایى را از ابن اثیر نقل کرده است. [۸]
قلقشندی، احمد، مآثر الانافة فی معالم الخلافة، ج۱، ص۱۴، به کوشش عبدالستار احمد فراج، کویت، ۱۹۶۴م.
[۹]
قلقشندی، احمد، مآثر الانافة فی معالم الخلافة، ج ۲، ص۲۳۳، به کوشش عبدالستار احمد فراج، کویت، ۱۹۶۴م.
قفطی گوید: مجدالّدین اجازه روایت تمام آثارش را به وی داده است. [۱۰]
قفطى، على، انباه الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م . ج۳،ص ۲۵۸.
مجدالّدین به ندرت شعر نیز مى‌سرود. [۱۱]
حموی، یاقوت، معجم‌الادبا، ج ۱۷، ص۷۴-۷۶، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م.
با اینکه مجدالدین از شهرت و اعتبار فراوانى در نزد تمام عالمان و رجال شناسان فرقه‌های مختلف اسلامى برخوردار است، در مورد «وثاقت» وی اظهار نظری نشده است، مگر ابن قاضی شُهبه که وی را به نقل از ابن نقطه از «ثقات» شمرده است. [۱۲]
ابن قاضى شُهْبه، احمد، طبقات الشافعیة، ج۲، ص۷۷، به کوشش حافظ عبدالعلیم، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۹م.
۴ - آثارجامع الاصول من احادیث الرسول، که گزیده و مجموعه‌ای است از صحاح شش‌گانه اهل سنّت که در آن احادیث به ترتیب الفبایى گردآوری شده و نخستین بار به کوشش محمد حامدالفقى در قاهره به سال ۱۹۵۰م به چاپ رسیده است. ۴.۱ - فهرست آثارالمُرَصّع فى الاباءِ و الامّهات و البنین و البنات و الاذوءِ و الذّوات، در ۱۹۷۱م به کوشش ابراهیم سامرائى در بغداد چاپ شده است. منال الطّالب فى شرح طوال الغرائب، چاپى، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. السیرة النبویة، چاپى، دمشق، ۱۹۷۱م. النّهایة فی غریب الحدیث، چاپى، قاهره، ۱۹۶۳م. المختار فى مناقب الاخیار، خطى. [۱۳]
کوپریلى، ج ۱، ص۵۸۰ -۵۸۱، خطى.
الشّافى فى شرح مسند الشّافعى، خطى، پاریس. رسائل ابن اثیر، خطى، قاهره. [۱۴]
سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصوره، قاهره، ۱۹۵۴م، ج۱، ص ۴۷۴.
الباهر فى الفروق در نحو. [۱۵]
حموی، یاقوت، معجم‌الادبا، ج ۱۷، ص۷۶، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م.
تهذیب الفصول ابن دَهّان . [۱۶]
حموی، یاقوت، معجم‌الادبا، ج ۱۷، ص۷۶، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م.
۴.۲ - آثار منتسبآثار دیگری نیز به مجدالدین منسوب است که عبارتند از: الانصاف فى الجمع بین الکشف و الکشاف، [۱۷]
یافعى، عبدالله، مراةالجنان، ج ۴، ص۱۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۷ق/۱۹۱۹م.
که این تفسیر برگرفته از تفسیر ثعلبی و زمخشری است.البدیع در نحو. [۱۸]
قفطى، على، انباه الرواة،ج۳،ص۲۶۰، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
علم الحدیث. [۱۹]
قفطى، على، انباه الرواة،ج۳،ص۲۶۰، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
المصطفى المختار فى الادعیة و الاذکار. [۲۰]
ذهبى، شمس‌الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج ۲۱، ص۴۹۰، به کوشش بشّار عوّاد معروف و محیى هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
نوشته‌ای در هنر کتابت. [۲۱]
منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، ج ۲، ص۱۹۲، به کوشش بشّار عوّاد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
الفروق فى الابنیة. [۲۲]
منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، ج ۲۱، ص۴۹۱، به کوشش بشّار عوّاد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
المُرَصّع در لغت. [۲۳]
بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، ج ۲، ص۳، استانبول، ۱۹۵۵م.
که احتمالاً همان کتاب المرصع فى الاباء... است.وی دارای دیوان انشائى است که برای مسعود بن مَوْدود ارسلان شاه نوشته شده است . [۲۴]
یافعى، عبدالله، مراةالجنان، ج ۴، ص۱۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۷ق/۱۹۱۹م.
۵ - فهرست منابع۱) ابن قاضى شُهْبه، احمد، طبقات الشافعیة، به کوشش حافظ عبدالعلیم، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۹م. ۲) بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول، ۱۹۵۵م. ۳) ذهبى، شمس‌الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشّار عوّاد معروف و محیى هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. ۴) سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصوره، قاهره، ۱۹۵۴م. ۵) قفطى، على، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م. ۶) قلقشندی، احمد، مآثر الانافة فى معالم الخلافة، به کوشش عبدالستار احمد فراج، کویت، ۱۹۶۴م. ۷) کوپریلى، خطى. ۸) منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشّار عوّاد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م. ۹) علی‌قلی‌میرزا، اعتضادالسلطنه، نامه دانشوران. ۱۰) یافعى، عبدالله، مراةالجنان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۷ق/۱۹۱۹م. ۱۱) حموی، یاقوت، معجم‌الادبا، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن اثیر، ابو السعادات»، ج۲، ص۸۵۹. رده‌های این صفحه : تراجم | علمای اهل سنت | علمای رجالی اهل سنت | علمای قرن ششم | فقهای شافعی | محدثین اهل سنت
|